Progressiviteit en cultuurrelativisme

Met alle ophef rondom Silvio Berlusconi's uitspraak dat de Westerse cultuur superieur zou zijn en meer recent Frits Bolkesteins bijdrage in de Volkskrant blijkt dat het debat rondom cultuurrelativisme nog lang niet uitgewoed is. Silvio Berlusconi wist niet hoe rap hij zijn woorden terug moest nemen nadat er een storm van verontwaardiging vanuit de Arabische wereld opstak (Italië ligt daar tenslotte heel wat dichterbij dan Nederland). Ook Frits Bolkestein kan niet op veel bijval vanuit de kring van 's lands opiniemakers rekenen, maar men zwaait niet onmiddellijk met het Dagboek van Anne Frank zoals Thom de Graaff (toen nog D66 fractievoorzitter, nu de door Hare Majesteit benoemde burgemeester van Nijmegen) deed naar aanleiding van niet eens zo heel veel andere standpunten van wijlen Pim Fortuyn. Hoewel, Pim Fortuyn sprak over de Islam als over een 'achterlijke cultuur', Bolkestein heeft de iets minder euvele moed om te stellen dat de Westerse cultuur superieur is. Wat net zo goed impliceert dat andere culturen achterlijk kunnen zijn, ook die culturen waarbinnen de Islam een sleutelrol vervult.
Bolkestein stelt terecht dat men zich niet moet afvragen waarom arme landen arm zijn, maar waarom rijke landen rijk. Daarbij wuift hij wel heel gemakkelijk de vermeende invloed van het kolonialisme weg. Natuurlijk is het Europese koloniale imperialisme bij lange na niet de universele verklaring voor de Noord-Zuid tegenstelling waar die in de laatste decennia van de vorige eeuw voor doorging. Want daarmee valt met name de armoede in Afrika die na de dekolonisatie alleen maar is toegenomen niet te verklaren. Of de neergang van een land als Argentinië wat zich in 1956 qua bruto nationaal product nog kon meten met het Verenigd Koninkrijk en nog niet zo lang gelden praktisch failliet was. Tegelijkertijd kan het haast niet anders dat als economische en politieke structuren meerdere generaties lang gericht zijn op de welvaart van het 'moederland', dit geen negatieve gevolgen voor de kolonie in kwestie heeft. Het meest recente voorbeeld blijft de genocide in Rwanda, waarbij naast de hoofdoorzaak van het tekort aan landbouwgrond de door de Belgische kolonisator beïnvloede sociale structuur van Rwanda met daarin een kunstmatig aangezet onderscheid tussen een bevoorrechte elite van Tutsi's en een massa van Hutu's een rol heeft gespeeld. Zonder de Nederlandse kolonisatie zouden de Indonesische ambities met betrekking tot de Molukken, Oost-Timor en Nieuw-Guinea beduidend minder vanzelfsprekend zijn geweest. Ook de slavernij in combinatie met segregatie heeft diepe sporen getrokken, met name in Zuid- en Noord-Amerika. Er zijn waarschijnlijk net zoveel slaven naar de Arabische wereld verscheept als naar de Europese koloniën, de Islamitische regels over omgang met slaven waren relatief beschaafd vergeleken met de beestachtige wijze waarop men in de Europese koloniën omging met slaven. Met als gevolg dat er weinig sporen meer over zijn van dat slavernijverleden in de Arabische wereld en wij onmiddellijk in een stuip schieten als er iets gezegd wordt wat op verheerlijking van de West-Indische Compagnie zou kunnen lijken.
Het voorgaande laat onverlet dat de zelfhaat die Bolkestein signaleert er wel degelijk is. En paradoxaal genoeg vooral in progressieve kring heerst. Want laten we nu wel wezen, het wezenlijke kenmerk van progressiviteit is toch de gedachte dat de samenleving beter kan dan ze nu is. Het debat tussen socialisme en liberalisme (en dan bedoel ik niet het conservatisme wat binnen de VVD de boventoon voert) wordt vooral gevoerd over de wijze waarop de samenleving verbeterd kan worden. Socialisten wilden dat van oudsher door een gecollectiviseerde en centraal geleide economie (en voordat de sociaal-democratie toesloeg was de revolutie ook belangrijk), liberalen zagen verbeteringen vooral opborrelen vanuit individuen. Wat vast stond was dat verandering niet slecht was, want de wereld kan beter. Cultuur is een wezenlijk kenmerk van een samenleving en wie gelooft in een samenleving die anders en beter kan, gelooft ook dat culturen beter en anders kunnen. Cultuurrelativisme in de zin dat men culturen onvergelijkbaar acht danwel in de zin dat alle culturen gelijkwaardig zijn, is dan ook anathema aan de gedachte dat er progressie mogelijk is. Ik hou mij aanbevolen voor argumenten voor het tegendeel.